کوسّهها و تکمگردانهایی که آمدن بهار را نوید می‌دادند
در گذشتههای نه چندان دور، کُوّسهها در شرق استان زنجان و تکمگردانها در غرب استان در قالب دورهگردان و با انجام آیینی، آمدن بهار را نوید می‌دادند.
ناصر حسین‌خانی، یک تاریخنگار در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه زنجان، اظهار کرد: مراسم کوسه شبیه عمو نوروز و مخصوص شرق استان زنجان بوده است که چند روز مانده به آغاز سال جدید در یک گروه 3 یا 5 نفری که یک نفر با پوشیدن لباس زنانه با نام صنم، یک نفر با پوشیدن لباس سیاه و نماد زمستان، یک نفر با پوشیدن لباس سفید و نماد بهار و فردی که طبل میزد و شخصی که هدایای مردمی را جمع میکرد، در کوچههای شهر دوره میگشتند.
وی تصریح کرد: اینها افراد فقیر و نیازمند نبودند، بلکه با هدف خوشحال کردن مردم کوچه به کوچه می‌رفتند و با توجه به اینکه در گذشتهها در خانهها قفل نداشت، سرزده وارد خانه می‌شدند، اگر خانه تمیز و مرتب و آماده استقبال از نوروز شده بود، در آنجا به رقص و آواز می‌پرداختند.
وی افزود: دو فردی که لباس سیاه و سفید پوشیده بودند با یکدیگر کشتی میگرفتند و به صورت نمادین فردی که لباس سفید پوشیده بود، آن‌کس را که لباس سیاه بر تن داشت، شکست میداد و این نبرد و شکست نماد پیروزی سال جدید و بهار بر سیاهی زمستان بود.
حسین‌خانی گفت: در ادامه این گشت و گذار اگر کوسهها به خانهای میرسیدند که هنوز ظروف شکسته و زبالهها را از منزل خارج نکرده و خانه را سفیدکاری نکرده بودند، با چماقهایی که در دست داشتند، چند خراش کوچک روی دیوار حیاط می‌دادند تا صاحبخانه در نظافت منزل و استقبال از بهار عجله کند.
این تاریخنگار با اشاره به رسم غرب استان در آستانه سال جدید گفت: رسم مخصوص مناطق غرب استان، تکمگردانی بود که تکمگردانها با تندیس یک برهسفید که با تخته تراشیده بودند با رقصاندن آن و آواز خواندن به درب منازل مردم می‌رفتند و صاحبخانه با توجه به وسع خود به آنها هدیهای میداد.
حسین‌خانی، رنگ کردن تخممرغ، حضور بر سر مزار درگذشتگان در روز پایان سال و طبخ غذای مخصوص عید که معمولاً سبزی‌پلو و ماهی بود را از دیگر رسوم استقبال از بهار در زنجان عنوان کرد و افزود: طبخ و بردن شام به در خانه دخترانی که نامزد بوده که به آن "پای" میگفتند نیز از دیگر رسوم بود و اگر دختری نامزد و هنوز به خانه شوهر نرفته بود، داماد برای او عیدی که معمولاً شامل برنج خام، گوسفند، روغن، شیرینی و کادو بود، هدیه میآورد.
وی با اشاره به رسم "شال‌اندازی"، گفت: در گذشتهها خانههای زنجان سوراخی در پشتبام و برای تهویه هوا داشت که به آن "پاجا" میگفتند در شب عید افرادی به صورت ناشناس یا شناس به پشتبام منازل می‌رفتند و با انداختن شال از "پاجا" از صاحبخانه تخفهای میخواستند و صاحبخانه با گره زدن تخممرغ، سکه یا جوراب به شالاندازها هدیه میداد که اگر صاحب شال داماد تازه خانواده که در دوران نامزدی بودند، هدیهای که به شال گره میزدند، نفیستر و بهتر در نظر گرفته میشد.
حسین‌خانی گفت: در گذشتههای دور که رسانههای جمعی برای اعلام لحظه تحویل سال وجود نداشت، مردم با چشم دوختن به ماهی داخل تنگ آب در سفره هفتسین یا تخممرغی که بر روی آیینه میگذاشتند و اعتقاد داشتند که در لحظه تحویل سال ماهی داخل آب یا تخممرغی که روی آیینه قرار داده شده، تکان خواهند خورد، تحویل سال را متوجه می‌شدند.
این تاریخنگار با بیان اینکه در آن زمان سفره هفتسین وجود نداشت، خاطرنشان کرد: خانوادهها تنقلات و اقلام هفتسین را داخل سینی بزرگی که به آن "مجمع" میگفتند، می‌چیدند.
وی افزود: "نوروز گولو"( گل بنفشی بود که خانوادهها این گل را که پیامآور نوروزی داشت) از باغها چیده و بر "مجمع" در کنار اقلام دیگر هفتسین میگذاشتند.
حسین‌خانی، دادن پول از میان صفحات قرآن را از دیگر رسوم دانست و گفت: افراد این پول را متبرک و مایه برکت میدانستند و تا پایان سال آن را خرج نمیکردند.
وی با اشاره به سنت دید و بازدید که از اصلیترین رسوم نوروز است و هنوز هم به رونق گذشته وجود دارد، تصریح کرد: در گذشته علاوه بر دید و بازدید که از فردای عید و با اولویت دیدار از بزرگان فامیل بود، پس از چند روز از نوروز که دید و بازدیدهای خانوادگی به پایان رسید، افراد به دیدن بزرگان و معتمدین شهر می‌رفتند که در این پذیراییها در برخی از شهرهای استان علاوه بر تنقلات نوروزی، خانوادهها با فرنی که روی آن شیره انگور ریخته بودند، از مهمانان پذیرایی میکردند.
بازیهای نوروزی نیز علاقهمندان زیادی داشت که از جمله آنها میتوان به تخممرغ بازی، لی‌لی، توپبازی و بازی تبر مخصوص دختران که همان پنج سنگ بود.
در مورد دلیل آغاز نوروز نیز این امر ذکر شده که پس از یک خشکسالی طولانی جمشید به دستور اهورامزدا با خشکسالی مبارزه کرده و پس از پیروزی و در روزی که باران باریدن گرفت، جمشید بر یک تخت آرایش شده نشست که به وسیله 4 دیو او را از استخر فارس برگرفته و بر قله بلندترین کوه آذربایجان بر زمین میگذارند و هنگامی که خورشید طلوع کرده و شعاع خورشید که به آن شیر میگفتند، تابیدن گرفت، با برخورد به تخت مرصع نور خورشید منعکس میشد که مردم به تصویر اینکه "یم" نسبت داده و او را جمشید نامیدند و آن روز را نوروز گفتند.
وی با ابراز خرسندی از اینکه سازمان یونسکو از 3 سال پیش نوروز را به نام ایران نسبت داد، افزود: در حال حاضر 7 میلیون ایرانی خارج از کشور این ایام را جشن میگیرند در کشور کانادا نیز 21 مارس را روز نوروز نام نهادهاند که هم ایرانیان مقیم آنجا و هم شهروندان کانادایی این روز را جشن میگیرند. 11 کشور آسیایی نیز هر ساله اول فروردین را به عنوان «عید» جشن میگیرند.
حسین‌خانی با ابراز تأسف از اینکه نوروز را ایرانیان بنیان نهادهاند، ولی کشورهای دیگر باشکوه هرچه تمام آن را ارج مینهند، خاطرنشان کرد: در جمهوری آذربایجان هتل‌های این کشور یک ماه قبل و بعد نوروز برای دیدن مراسم نوروز در این کشور رزرو میشوند. در افعانستان هم‌زمان با تحویل سال علم منصوب به حضرت علی (ع) را بلند میکنند. در تاجیکستان یک باز سفید را آرایش داده و لحظه تحویل سال به هوا پرواز میدهند که مشابه این رسم در قزاقستان رواج دارد و در آن با آرایش یک اسب وحشی و آویزان کردن یک زنگوله و عروسک به گردن آن را در خیابان رها میکنند و اسب با یورتمه رفتن در خیابانها خبر آمدن نوروز را به شهروندان میدهد که با استقبال خوب مردم نیر روبه‌رو میشود.
